De Mariakerk aan de Dorpstraat
Wie vandaag door het drukke centrum van Apeldoorn loopt, tussen de winkelende mensen, volle terrassen en eindeloze rijen auto’s, kan zich nauwelijks voorstellen dat onze stad in 1840 niet meer dan een klein dorpje met ongeveer 6.000 inwoners was. Een plek zonder stadsrechten, zonder hoogbouw, zonder spoorlijnen — maar wél met een eigen karakter.
In 1840 was Apeldoorn nog geen stad in juridische zin. Het had geen stadsrechten en werd in officiële stukken aangeduid als “dorp”. De huizen lagen verspreid tussen de bossen, heidevelden en akkers. Het leven speelde zich grotendeels af rondom de dorpskern bij de Hervormde Kerk en langs de Loolaan, die al een belangrijke laan was vanwege haar verbinding met Paleis Het Loo.
De meeste bewoners waren boeren, ambachtslieden of werkten op de landgoederen van rijke families. Industrie was er nauwelijks, hoewel er al wel enkele watermolens actief waren aan beken in de omgeving.
Een belangrijk element in het dorp was natuurlijk Paleis Het Loo, sinds 1685 het buitenverblijf van de Oranjes. In 1840 woonde er geen koning, maar het paleis speelde nog altijd een rol van betekenis. Rondom het paleis vestigden zich hovelingen, militairen en ambtenaren. Daardoor kende Apeldoorn voor een dorp van die grootte relatief veel statige woningen en allure.
In 1840 liep er nog geen spoorlijn naar Apeldoorn. Die zou pas in 1876 komen. Ook het Apeldoorns Kanaal werd pas in de jaren 1850 aangelegd. Het dorp was dus volledig afhankelijk van zandwegen en karren voor vervoer van mensen en goederen. Wie iets wilde vervoeren, deed dat langzaam en lokaal.
De volkstelling van 1840 geeft een uniek inkijkje in de omvang van het dorp. Er woonden toen ongeveer 6.000 mensen, verdeeld over verschillende buurtschappen: Apeldoorn-dorp zelf, maar ook Beemte, Wenum, en Ugchelen, die toen nog niet als wijken werden gezien, maar als aparte buurtschappen met hun eigen identiteit.
Vergelijk dat met vandaag: in 2025 telt de gemeente Apeldoorn meer dan 165.000 inwoners — dat is ruim 27 keer zoveel!
